Fietsen zijn niet weg te denken uit het Nederlandse straatbeeld. Dit uit zich onder andere in een hoogwaardige fietsinfrastructuur en een leidende positie in de wereld op het gebied van fietsgebruik. In de sociale wetenschappen en het ruimtelijk beleidsdiscours speelt fietsen echter een geringe rol. Een opmerkelijke constatering, omdat zowel stedelijke verdichting als klimaatverandering hoog op de politieke agenda staan. Terwijl in steden als Parijs, Londen en Portland (leen-) fietsen een cultstatus hebben en als pannacee worden gezien voor een reeks aan problemen, is het in Nederland vooral een gewoonte. Fietsen doé je, daar denk je niet over na. Tijd dus om eens met een andere en preciezere blik naar dit fenomeen te kijken. Wetenschappers uit de Angelsaksische wereld betogen dat fietsen niet louter gezien dient te worden als een manier om van A naar B te komen, maar als een ervaring en (sub-)culturele uiting. Dit gaat in sommige gevallen gepaard met een streven naar empancipate, onafhankelijkheid en gelijkheid. Deze inzichten staan haaks op gangbare opvattingen en modellen, waarin fietsen vooral als een rationele uitkomst van fysieke omstandigheden gezien wordt. In de AGORA-editie ‘Fietsen’ worden vernieuwende inzichten uit de polder en Vlaanderen gecombineerd met buitenlandse casussen. Centraal staat zowel hoe fietsen precies geduid moet worden als welke handvatten er voorhanden zjin voor beleidsinterventies.
De fiets mag recentelijk op een toenemende belangstelling rekenen. Het fietswiel wordt echter niet geheel opnieuw uitgevonden; voor de Tweede Wereldoorlog kenden veel landen een bloeiende fietscultuur. In deze thema-editie schetst AGORA de contouren van de fietsrevival.
Steden vormen zich al eeuwen rondom hun vervoersnetwerken. De eeuw van de auto heeft echter een haast onomkeerbare cyclus in gang gezet door de grote ruimtelijke opgave die groeiend autogebruik met zich meebrengt. De fiets zou wel eens een anticyclus in gang kunnen zetten.
Hogere dichtheden en meer functiemenging zorgen voor meer fietsen. Vaak is dit het uitgangspunt van planologen en verkeersdeskundigen. Het klopt voor een deel, maar ook andere factoren zoals leefstijlen en attitudes zijn belangrijk. De relatie tussen de bebouwde omgeving en fietsen is daardoor niet zo eenvoudig als vaak wordt gedacht.
‘Harde factoren’ verklaren niet waarom individuen in vergelijkbare situaties en met een gelijke achtergrond een verschillende beslissing maken om wel of niet te fietsen. Dit artikel identificeert drie fietsattitudes: “direct nut”, “bewustzijn” en “veiligheid”. Deze attitudes verklaren mede de keuze om naar het werk te fietsen en de frequentie waarmee gefietst wordt.
Hoewel Nederland koploper is op het gebied van fietsgebruik, zijn reecties op de culturele status van dit vervoermiddel zeldzaam. Zoals ervaringen elders in de wereld én binnen Nederland laten zien is fietsen niet louter een rationele keuze, maar ingebed in een nationaal discours dat de normaliteit van de fiets benadrukt.
Vroeger diende een militair te sneuvelen om als held geëerd te worden, nu volstaat het om met de fiets naar het werk te gaan. Zodoende kunnen zowel manager, militair als mijnwerker een heldenstatus verwerven. Al kunnen daar wel enkele kritische bedenkingen bij gemaakt worden.
De potentie van fietsen in ontwikkelingslanden wordt onvoldoende benut, ondanks toenemende beleidsmatige interesse. Wij beargumenteren dat het weinig zinvol is Nederlandse kennis van fietsinclusieve planning,hoe waardevol ook, direct over te zetten naar ontwikkelingslanden zonder dat speciek lokale kennis wordt ontwikkeld.
In een stad waar fietsen niet vanzelfsprekend is en automobiliteit het uitgangspunt vormt bij ruimtelijke planning, moeten fietsers assertief zijn. Dat is niet zonder gevaar, zeker niet als je tot de zwaksten onder deze toch al kwetsbare groep verkeersdeelnemers behoort.
Stedelijke fietsplannen als Vélib’ in Parijs en Boris Bikes in Londen zijn een teken dat de tweewieler voet aan de grond krijgt in het stedelijke vervoer. Sommige subculturen blijven echter in duister gehuld en dat geldt met name voor de ‘fixie’-cultuur waarin baanfietsen centraal staan.
De fiets kan een belangrijke rol spelen in de transitie naar duurzamere steden. Om meer mensen te laten fietsen wordt vaak gefocust op harde maatregelen, zoals infrastructuur. Als er al over promotie wordt nagedacht, is dit vooral gericht op rationele aspecten. Een aantal voorbeelden laat zien, dat juist het inspelen op emoties een kansrijke strategie is.
Zet twee Amsterdamse gemeenteraadsleden van uiteenlopende politieke signatuur (Robert Flos, VVD, Fjodor Molenaar, Groen Links) en een hoogleraar vervoersplanologie (Luca Bertolini) bij elkaar in een kamer en laat ze een uur lang fietsen en mobiliteit bekritiseren, prijzen en oplossingen aandragen. AGORA deed een poging wetenschap en de politieke realiteit dichter bij elkaar te brengen. De uitkomsten waren verrassend.
Melika Levelt (2010) Global trade & the Dutch hub. Understanding variegated forms of embeddedness of international trade in the Netherlands. Clothing, flowers and high-tech products. Proefschrift: Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Maatschappij en Gedragswetenschappen. Downloadbaar op: http://dare.uva.nl/ document/173898