Sanne Cobussen, Jesper Pustjens & Jasper van Houten
Sportzones zijn voor gemeenten een manier om de openbare ruimte beweegvriendelijker in te richten. In dit artikel lichten we toe hoe Sportzones een beweegvriendelijke invulling geven aan de omgeving op basis van aanpassingen aan de verkeersinfrastructuur, de sportvoorzieningen, het sportaanbod en de samenwerkingen op en rondom sportparken.
In Doornenburg en Gendt – twee deelgemeenten van de gemeente Lingewaard, gelegen ten noorden van Nijmegen – zijn in 2022 de eerste Sportzones van Nederland gerealiseerd om de omgeving beweegvriendelijker in te richten. De aanleiding voor de Sportzones was een actuele vraag rondom verkeersveiligheid bij openbare sportvoorzieningen in Gendt, maar ook de wens vanuit Doornenburg om de sportvoorzieningen meer zichtbaar te maken en beter te benutten. Bij de realisatie van zo’n Sportzone wordt er binnen een (openbare) ruimte, zoals een sportpark, gewerkt aan het verbeteren van de veiligheid, toegankelijkheid en zichtbaarheid van zowel de verkeersinfrastructuur als de (sportieve) hardware, software en orgware. Deze indeling is in lijn met een model voor het inrichten van een beweegvriendelijke omgeving (BVO-model) dat wordt aanbevolen vanuit het Nederlands Kenniscentrum Sport en Bewegen. De hardware betreft de fysieke (sport)infrastructuur die voor iedereen toegankelijk is. De software slaat op de diversiteit van het sport- en beweegaanbod. De orgware heeft tot slot betrekking op de organisatie en samenwerking om de voorzieningen te gebruiken en het sportaanbod te verzorgen. Uniek aan een Sportzone is dat er extra aandacht wordt besteed aan de verkeersveiligheid in de directe fysieke omgeving, zoals de openbare wegen naar de zone toe. De verkeersinfrastructurele aanpassingen die hierbij gedaan worden, zoals de aanleg van zonemarkeringen op de weg, drempels, oversteekplaatsen en het plaatsen van verlichting en borden, zijn gebaseerd op de welgekende schoolzones rondom basisscholen. Ze geven veel gebruikers het vertrouwen dat zij veilig en zelfstandig een Sportzone kunnen bereiken en hierbinnen kunnen sporten en bewegen. In dit artikel bespreken we de resultaten van het evaluatieonderzoek naar de verkeersveiligheid in de Sportzones, het gebruik en de tevredenheid van hun gebruikers en de successen en uitdagingen omtrent het aanbieden van een divers sport- en beweegaanbod.
Verkeersveiligheid in een Sportzone
De Sportzones in Doornenburg en Gendt hebben bijgedragen aan zowel de objectieve verkeersveiligheid als de subjectieve verkeersveiligheid. De objectieve verkeersveiligheid is gemeten door middel van snelheidsmetingen voor en na de realisatie van de Sportzones. In Doornenburg is de Sportzone gelegen in een woonwijk binnen een 30 km/u-zone terwijl die in Gendt gesitueerd is buiten de bebouwde kom aan een doorgaande weg met een snelheidslimiet van 60 km per uur. De resultaten van de snelheidsmetingen tonen dat de aanpassingen van de verkeersinfrastructuur tot een betere verkeersveiligheid heeft geleid. Op basis van de resultaten van de V85 – ofwel de snelheid die 85% van het verkeer niet overtreedt – zien we dat in zowel Gendt als Doornenburg voornamelijk het wegrijdend verkeer een afname van snelheid laat zien. In Gendt is de snelheid van auto´s die de Sportzone verlaten bijvoorbeeld gedaald van 51 km/u naar 25 km/u. Naast een algemene daling van de snelheid is ook het aantal snelheidsovertredingen aanzienlijk afgenomen in beide Sportzones. In Doornenburg begingen zo’n 11% van de wegrijdende auto’s een snelheidsovertreding vooraleer de Sportzone was ingericht, terwijl dat is gedaald naar 4% in de nameting. Het verkeer rijdt dus minder hard en begaat minder snelheidsovertredingen dan voor het inrichten van de Sportzones. Ook de subjectieve verkeersveiligheid ging erop vooruit. Ten eerste is zo’n 9 van de 10 inwoners bekend met de Sportzone, en de grote meerderheid daarvan vindt dat de inrichting van de zone bijdraagt aan een veiligere verkeerssituatie. In Doornenburg is 68% hier positief over, in Gendt zelfs 75%. De mensen voelen zich vooral veiliger omdat automobilisten hun rijgedrag hebben aangepast. In Gendt wijzen mensen vooral naar de verkeersdrempels en wegmarkeringen als belangrijkste verbeteringen.
“De Sportzones dragen bij aan de objectieve en subjectieve verkeersveiligheid.“
Sportaanbod en samenwerking in een Sportzone
Het onderzoek richtte zich ook op het sportaanbod en de samenwerking binnen de Sportzones. Een belangrijk inzicht daaruit is dat een divers aanbod aan voorzieningen en de goede toegankelijkheid daarvan belangrijk zijn om bewoners te activeren. De aanwezigheid van uitgebreide sport- en beweegmogelijkheden draagt duidelijk bij aan het gebruik en de levendigheid van de openbare ruimte. Een mix van zowel binnen- als buitensporten zorgt voor tevredenheid bij de bezoekers. De fysieke aanduidingen en uitstraling van de Sportzone nodigen bovendien actief uit tot sporten en bewegen. Uit verschillende focusgroepen blijkt echter dat de realisatie van sportvoorzieningen op zich niet volstaat. Begeleiding en een georganiseerd sportaanbod met zowel formeel als informeel georganiseerde activiteiten, zijn essentieel om ervoor te zorgen dat de sportvoorzieningen en -faciliteiten ook daadwerkelijk goed gebruikt worden. Zowel professioneel georganiseerde activiteiten, zoals voetbaltrainingen, maar ook informele activiteiten van groepen die samen gaan sporten of bewegen, zoals ouderen die elke ochtend samenkomen om in het natuurzwembad te vertoeven, dragen bij aan de tevredenheid over de Sportzone. Bovendien kunnen evenementen zoals sportfestivals of rollerdiscoʼs extra activerend werken. Sociale contacten die zijn ontstaan door georganiseerd én ongeorganiseerd sportaanbod blijken daarbij van groot belang om bezoekers te enthousiasmeren en in beweging te brengen en te houden. Ten slotte is samenwerking binnen de Sportzone noodzakelijk voor de ontwikkeling en organisatie van het sportaanbod. Een gedeelde ambitie onder de betrokkenen – denk aan professionals zoals buurtsportcoaches, vrijwilligers en bezoekers – om zoveel mogelijk inwoners in beweging te brengen, blijkt een belangrijke stimulans voor het vormgeven en bestendigen van samenwerkingsverbanden.
De ideale Sportzone
Op basis van alle onderzoeksresultaten is een plattegrond van de ideale Sportzone ontworpen. Hierin zijn alle werkzame elementen opgenomen. Deze zijn op de plattegrond genummerd en er wordt onderscheidt gemaakt tussen de hardwarematige elementen (zwarte cirkels) en de software- en orgwarematige elementen (roze vlaggen).
Een Sportzone zal aantrekkelijker en toegankelijker zijn als de verkeerssituatie goed en veilig wordt ingericht. Te beginnen met markeringen op de weg (cirkel 2 op de plattegrond), verkeersdrempels (cirkel 3) en een afwijkende kleur van het wegdek (cirkel 4) om automobilisten te attenderen op de bijzondere zone. Daarnaast kunnen duidelijke ‘sportzone’-verkeersborden met een aangepaste maximumsnelheid (cirkel 1), de automobilisten laten weten dat ze extra voorzichtig moeten zijn. Verder maken oversteekplaatsen (cirkel 5), voetpaden (cirkel 12) en goede verlichting (cirkel 6) het voor voetgangers en fietsers veilig om de zone te bereiken. De beweegvriendelijke aantrekkingskracht van een sportzone zit in het brede aanbod aan beweeg- en sportmogelijkheden (cirkel 7). Een diversiteit aan voorzieningen – die allen goed toegankelijk zijn – van multisportvelden, een skatepark, jeu de boulesbanen tot een gecombineerde beweegtuin en speeltuin, maakt de zone aantrekkelijk voor jong en oud, ongeacht fysieke mogelijkheden (cirkel 8). De beweegtuin in combinatie met de speeltuin stimuleert ouders om actief te worden, terwijl hun kinderen kunnen spelen.
Naast de sport- en beweegelementen is het ook belangrijk dat een sportzone een prettige, uitnodigende omgeving is om te verblijven en anderen te ontmoeten. Faciliteiten als een kiosk, terras, toiletten en kleedruimtes nodigen bezoekers uit om even te pauzeren, elkaar te ontmoeten of na afloop nog na te praten (cirkel 9). De natuurlijke omgeving met groen en water (cirkel 10) draagt bij aan een aangenaam verblijf. De looppaden (cirkel 13) binnen de Sportzone nodigen uit voor een wandeling of dienen als startpunt voor een langere hardlooproute die binnen de Sportzone start. Sportieve aankleding kan de sportbeleving in de Sportzone vergroten. Denk hierbij aan muurschilderingen, foto’s en motiverende sportieve teksten (cirkel 11). De parkeerplaatsen zijn buiten de Sportzone gesitueerd (cirkel 14) waardoor de zone zelf autoluw wordt. Door fietsenrekken (cirkel 15) wel binnen de Sportzone te plaatsen direct bij de voorzieningen wordt fietsgebruik gestimuleerd. Met de fiets kom je tot aan het sportveld, de tribune of de barkruk.
“Zien bewegen, doet bewegen“
Naast deze vaste fysieke voorzieningen is het belangrijk dat er ook divers en activerend sport- en beweegaanbod (vlag 1) is in de Sportzone. Dit diverse aanbod moet interessant zijn voor verschillende doelgroepen zoals jongeren of ouderen en kan formeel aangeboden worden door verenigingen in de vorm van trainingen of het kan informeel georganiseerd worden door groepen sporters die een gedeelde passie hebben. Daarbij helpt het als het sport- en beweegaanbod gecombineerd kan worden met speel- en recreatiemogelijkheden zoals een speeltuin, terras, of natuurzwembad (vlag 2) binnen de sportzone. Daarnaast stimuleren georganiseerde evenementen zoals sportfestivals, open toernooien en rollerdisco’s (vlag 3) bezoekers om mee te doen en kennis te maken met verschillende sporten en beweegvormen. Hiermee kunnen buurtsportcoaches, sportverenigingen maar ook informeel georganiseerde groepen sporten en bewegen in de sportzone stimuleren. Voor een optimale en veilige Sportzone is samenwerking (vlag 4) tussen verschillende partijen cruciaal. Professionals, zoals buurtsportcoaches, commerciële sportaanbieders en de beheerders, werken samen met vrijwilligers van bijvoorbeeld sportverenigingen en informeel georganiseerde sportgroepen aan de organisatie van evenementen, het programmeren van activiteiten en het waarborgen van sociale veiligheid (vlag 5). Hierdoor wordt het gebruik van de zone gemaximaliseerd doordat het een aantrekkelijke en veilige plek voor bezoekers blijft.
Conclusie
De sportzones in Doornenburg en Gendt zijn ontwikkeld om de openbare ruimte niet alleen beweegvriendelijker, maar ook veiliger, toegankelijker en zichtbaarder te maken. Deze initiatieven ontstonden uit de behoefte aan verbeterde verkeersveiligheid bij sportvoorzieningen, de wens om sportvoorzieningen een meer zichtbare plaats te geven in de het dorp en beter te benutten. De kracht van de sportzone is dat het gebaseerd is op de drie essentiële pijlers van het BVO-model: de hardware, software en orgware. Daarnaast wordt ook de verkeersinfrastructuur rondom de sportvoorzieningen aangepakt. Deze hardware, software en orgware blijken belangrijk voor een effectieve Sportzone. Onze onderzoeksresultaten tonen aan dat niet alleen de sport- en beweegvoorzieningen belangrijk zijn, maar ook de aanpassing van verkeersinfrastructuur essentieel is. Door de verkeersveiligheid van het gebied te verhogen wordt het voor bezoekers aantrekkelijker en veiliger om de Sportzone fietsend of wandelend te bereiken. Dit laat zien dat sportzones niet alleen fysieke ruimte voor beweging creëren, maar ook bijdragen aan een veiligere omgeving voor alle bezoekers. Verder blijken een divers en inclusief sportaanbod, verschillende recreatiemogelijkheden en een actieve samenwerking tussen alle betrokken partijen succesfactoren te zijn. Door een breed scala aan sport en beweegaanbod te programmeren en evenementen te organiseren, ontstaat er een levendige locatie waar verschillende doelgroepen elkaar kunnen ontmoeten en inspireren om te bewegen. Samengevat laten de Sportzones in Doornenburg en Gendt zien dat een goed ingerichte sportzone meer is dan een verzameling van sportvoorzieningen; het is een beweegvriendelijke en veilige zone waar infrastructuur, aanbod en samenwerking elkaar versterken en bijdragen aan een gezondere, toegankelijkere leefomgeving. Alle genoemde adviezen om een Sportzone te realiseren zijn opgenomen in de ideale Sportzone. Deze kan ter inspiratie gebruikt worden om nieuwe vergelijkbare Sportzones in te richten.
Literatuurselectie
De actieve stad Groningen: Beleid. (2022, February 23). Allesoversport.nl. https://www.allesoversport.nl/thema/beleid/de-actieve-stad-groningen-beleid/
Maak de openbare ruimte beweegvriendelijker met sportzones. (2023, September 25). Allesoversport.nl. https://www.allesoversport.nl/thema/beleid/maak-de-openbare-ruimte-beweegvriendelijker-met-sportzones/
Vijf onderzoeken naar de beweegvriendelijke omgeving in de praktijk. (2023, September 4). Allesoversport.nl. https://www.allesoversport.nl/thema/beweegstimulering/vijf-onderzoeken-naar-de-beweegvriendelijke-omgeving-in-de-praktijk/
Sanne Cobussen (sanne.cobussen@han.nl) en Jasper van Houten (jasper.vanhouten@han.nl) zijn beide werkzaam als docent-onderzoeker bij Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (Academie Sport en Bewegen). Daarnaast zijn ze beide senior adviseur bij het Transferpunt Sport. Jesper Pustjens is student Sportkunde aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (Academie Sport en Bewegen), en is junior bij het Transferpunt Sport.