Maak de openbare ruimte beweegvriendelijker met Sportzones

Sanne Cobussen, Jesper Pustjens, Jasper van Houten

Sportzones zijn voor gemeenten een manier om de openbare ruimte beweegvriendelijker in te richten. Onderzoek van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen naar de eerste twee Sportzones van Nederland in de gemeente Lingewaard toont de meerwaarde van Sportzones aan. Aan de hand van het BVO-model geven Sportzones invulling aan de verkeersinfrastructuur, de sportvoorzieningen (hardware), het sportaanbod (software) en de samenwerkingen (orgware) op en rondom sportparken.

Sportzones in Doornenburg en Gendt

In Doornenburg en Gendt (gemeente Lingewaard) zijn in 2022 de eerste Sportzones van Nederland gerealiseerd. Bij de realisatie van zo’n Sportzone wordt aan de ene kant gekeken naar sportieve hardware, software en orgware in binnen een (openbare) ruimte, zoals een sportpark. Daarnaast wordt er extra aandacht besteed aan verkeersveiligheid in de directe omgeving, zoals de openbare wegen ernaartoe. De verkeersinfrastructurele aanpassingen die hierbij gedaan worden, gebaseerd op de (in Nederland) al langer bestaande schoolzones rondom basisscholen, geven veel gebruikers het vertrouwen dat zij veilig en zelfstandig een Sportzone kunnen bereiken en hierbinnen kunnen sporten en bewegen.

De Hogeschool van Arnhem en Nijmegen heeft de Sportzones in Gendt en Doornenburg geëvalueerd, samen met de gemeente Lingewaard, Sportservice Lingewaard en Het Transferpunt Sport en met subsidie van Regieorgaan SIA. In de Sportzones zijn drie deelonderzoeken gedaan, naar:

1. De objectieve en ervaren verkeersveiligheid en zichtbaarheid;
2. Het gebruik en de tevredenheid over de sport- en beweegvoorzieningen en -aanbod;
3. De mate van succes van samenwerking wat betreft het sport- en beweegaanbod.

Effecten verkeersinfrastructurele aanpassingen rondom een sportpark

De Sportzones in Doornenburg en Gendt hebben bijgedragen aan de objectieve verkeersveiligheid en de subjectieve (ervaren) verkeersveiligheid. De objectieve verkeersveiligheid is gemeten door snelheidsmetingen (19.800) voor en na de realisatie van de Sportzones. De verkeersinfrastructurele aanpassingen die daarbij gedaan zijn: tekst ‘Sportzone’ op de weg, drempels, betere verlichting en een bord met ‘Sportzone’. De Sportzone in Doornenburg is gelegen in een woonwijk binnen een 30 kilometerzone daarentegen is de Sportzone in Gendt gesitueerd buiten de bebouwde kom aan een doorgaande 60 kilometerweg.

Uit de resultaten van de snelheidsmetingen in de Sportzones in Gendt en Doornenburg blijkt dat er een verschil is in de gereden snelheid tussen de initiële meting en de vervolgmetingen. Om dit verschil te bepalen is gekeken naar de V85. De V85 is de uitkomstmaat die wordt gebruikt om snelheidsmetingen te verwerken, bij de V85 wordt er gekeken naar de snelheid die 85% van het verkeer niet overtreedt (SVOW, 2019).
Met de resultaten van de V85 kan geconstateerd worden dat voornamelijk het wegrijdend verkeer een afname van de snelheid in zowel Gendt als Doornenburg laat zien. Bijvoorbeeld is de V85 in Gendt van auto´s binnen het wegrijdend verkeer bij de voormeting 51 km/u, deze is gedaald naar 25 km/u bij de nameting. Het aantal snelheidsovertredingen is aanzienlijk afgenomen in zowel Gendt als Doornenburg na realisatie van de Sportzone. Het percentage snelheidsovertredingen in Doornenburg van wegrijdende auto’s was bij de voormeting 11,48%, deze is gedaald naar 4,08% in de nameting. Naast de objectieve verkeersveiligheid is ook de subjectieve oftewel de ervaren verkeersveiligheid onderzocht. De subjectieve verkeersveiligheid is in kaart gebracht met  een vragenlijstonderzoek onder 350 respondenten, uit Doornenburg en Gendt. Uit de enquêteresultaten is gebleken dat ruim 85% van de  inwoners van beide dorpskernen grotendeels bekend is met de Sportzone. Daarnaast ervaren 68% (Doornenburg) tot 75% (Gendt) van de inwoners  de Sportzone als een zinvolle interventie voor het verbeteren van de verkeersveiligheid in de omgeving. De respondenten voelen zich veiliger rondom beide sportparken, na de aanleg van de Sportzone, door het rijgedrag van het gemotoriseerd verkeer. In Gendt gold dit voor 53,60% van de respondenten en in Doornenburg voor 32,50%. In Gendt werd er aangegeven dat de aangelegde verkeersdrempel (38%) en de tekst “Sportzone” op de weg (29%) zorgde voor de grootste mate van verkeersveiligheid. In Doornenburg werd daarnaast een verkeersbord met de maximum snelheid door 30% van de inwoners gezien als een waardevolle verkeersinfrastructurele aanpassing.

Sportaanbod en samenwerking in een Sportzone

Het sportaanbod en de samenwerking binnen de Sportzones zijn onderzocht aan de hand van focusgroepen, interviews en enquêtes met gebruikers, aanbieders en andere betrokkenen. De respondenten vinden een divers aanbod aan voorzieningen – die stuk voor stuk goed toegankelijk zijn – zeer belangrijk. 

Over de Sportzone wordt in de onderzoek over het algemeen positief gesproken, waarbij de respondenten tevreden zijn met  het concept. De aanwezigheid van uitgebreide sport- en beweegvoorzieningen draagt bij aan de levendigheid en het gebruik van het gebied. Een gevarieerd aanbod van zowel binnen- als buitensporten draagt bij aan de tevredenheid van gebruikers. De fysieke aanduidingen van de Sportzone zijn duidelijk aanwezig, en de zone nodigt actief uit tot sporten en bewegen, aangezien er al veel mensen er gebruik van maken.

Op het gebied van software zijn er positieve opmerkingen over het sport- en beweegaanbod, evenals andere activiteiten zoals evenementen met bijvoorbeeld barbecues, dit draagt bij aan de tevredenheid. In het onderzoek is de kwaliteit van de begeleiding niet meegenomen maar uit de gesprekken is nadrukkelijk gebleken dat alleen het realiseren van hardware niet volstaat. Om te waarborgen dat voorzieningen gebruikt worden, is begeleiding en formeel of informeel aanbod essentieel. 

Op het gebied van orgware zijn er positieve punten te noemen zoals een gedeelde ambitie om zoveel mogelijk inwoners van de Gemeente Lingewaard in beweging te brengen. Deze ambitie stimuleert samenwerking. Met voldoende vrijwilligers kunnen er mooie initiatieven worden opgezet. Verschillende respondenten geven daarnaast aan dat de samenwerking soms/met regelmaat ook beperkt en kwetsbaar is. De samenwerking en organisatie binnen de Sportzones zijn sterk afhankelijk van enkele lokale vrijwillige sleutelpersonen. Deze afhankelijkheid maakt de orgware kwetsbaar. Tot slot wordt benoemd dat tijdens evenementen meer wordt samengewerkt en dat het belang van deze samenwerking al erkend en gestimuleerd wordt. 

Ook sociale contacten die zijn ontstaan door formeel (georganiseerd) en informeel (ongeorganiseerd) aanbod zijn waardevol. Deze combinatie is essentieel om gebruik van de voorzieningen te stimuleren. Activatie kan plaatsvinden via structureel aanbod door professionals (software) en via informele afspraken tussen groepen gebruikers. ‘Zien bewegen, doet bewegen’, geldt in dat geval, ondanks dat samenwerken en organiseren (orgware) daarbij noodzakelijk is. Ook kan activatie door evenementen zoals een sportfestival of een rollerdisco rond de skatevoorzieningen.

De ideale Sportzone

Op basis van alle onderzoeksresultaten is een plattegrond van de ideale Sportzone ontworpen. Hierin zijn alle werkzame elementen opgenomen. De (zwarte) rondjes verwijzen naar de hardwarematige elementen en de (roze) vlaggen verwijzen naar de software- en orgwarematige elementen.

Wat betreft hardware beschikt de ideale Sportzone over:

1. Verkeersborden ‘Sportzone’ met maximale snelheid, waardoor weggebruikers weten dat ze een bijzondere zone inrijden. Een herhaling van de maximumsnelheid attendeert automobilisten om niet te hard te rijden. In de Sportzone wordt stapvoets (15 km/u) gereden. 
2. Aanduidingen ‘Sportzone’ op de weg, zodat weggebruikers weten dat ze een bijzondere zone binnenrijden en extra alert moeten zijn. 
3. Verkeersdrempels om de snelheid (van voornamelijk gemotoriseerd verkeer) te beperken. Bij voorkeur meerdere: bijvoorbeeld op de toegangswegen naar de Sportzone en bij de ingang(en) van een sportpark en/of oversteekplaatsen.
4. Een wegdek met een afwijkende kleur om te benadrukken dat men zich in een bijzondere zone bevindt.
5. Een oversteekplaats om veilig te kunnen oversteken. 
6. Goede verlichting in de Sportzone en op de toegangsweg(en), om veiligheid te creëren en om ’s avonds sporten mogelijk en veilig te maken.
7. Een grote diversiteit aan sportvoorzieningen, zodat de Sportzone bruikbaar is van jong tot oud (in elke levensfase), voor elke doelgroep (bijvoorbeeld met en zonder beperking) en ieder sportverband (bijvoorbeeld voor formele sportaanbieders zoals sportverenigingen, maar ook informele sport-/beweeggroepen en individuele sporters). Denk aan een combinatie van verschillende soorten (of multi-)sportvelden, wandel-/hardlooppaden, jeu de boules-banen, een beweegtuin, beachvolleybalvelden, een skatepark of pumptrack en veel ‘groen’ (bijvoorbeeld gras en bomen). Maar ook aan het toevoegen van ‘blauw’ (een natuurzwembad en/of visvijver). Een bord met alle voorzieningen bij de ingang(en) van de Sportzone kan de zichtbaarheid vergroten.
8. Een beweegtuin in combinatie met speeltuin, zodat ouders met hun kinderen naar de Sportzone kunnen gaan en tegelijkertijd actief kunnen zijn. Wanneer de ouders sporten of bewegen, kunnen de kinderen spelen in de speeltuin, of meedoen in de beweegtuin, want ‘zien bewegen doet bewegen’ en ‘jong geleerd is oud gedaan’.
9. Faciliteiten om te ontmoeten, recreëren en pauzeren. Mensen kunnen worden gestimuleerd om elkaar in de Sportzone te ontmoeten en er hun sportactiviteiten te beginnen, eindigen of pauzeren, met bijvoorbeeld een kiosk met terras en openbare toiletten, douches, kleedruimtes en lockers.
10. Veel ‘groen’ (bijvoorbeeld gras en bomen) en ‘blauw’ (water) zorgt voor een natuurlijke, aantrekkelijke omgeving om in te sporten, bewegen en recreëren. Een natuurzwembad en een parkachtige setting zorgen voor verkoeling en extra bezoekers. 
11. Sportieve aankleding om de esthetische waarde en sportieve beleving van de Sportzone te vergroten: ‘een omgeving die sport ademt’. Denk hierbij aan sportieve muur- en grondschilderingen, foto’s en inspirerende en motiverende teksten.
12. Trottoir van en naar Sportzone, zodat (voornamelijk) de sportvoorzieningen veilig te bereiken zijn te voet, met een rolstoel, rollator en kinderwagen. Bij voorkeur aan beide zijden van de weg.
13. Looppaden op de Sportzone, waardoor het aantrekkelijk is om er (met elkaar) te wandelen of hardlopen en in de zone te beginnen, pauzeren of eindigen. De paden zijn verhard, zodat het toegankelijk is voor rolstoelen, kinderwagens en rollators.
14. Parkeerplaatsen voor auto’s buiten de Sportzone, zodat de zone autoluw is en het gebruik van gemotoriseerde vervoermiddelen wordt ontmoedigd. 
15. Fietsenrekken binnen de Sportzone om het gebruik van de fiets te stimuleren, want met de fiets kom je (bijna) tot op het sportveld, de tribune en de barkruk.

Wat betreft software en orgware beschikt de ideale Sportzone over:

1. Divers en inclusief sport- en beweegaanbod, zodat er voor ieder wat wils is in de Sportzone. Denk aan een combinatie van formeel georganiseerd aanbod (bijvoorbeeld door sportverenigingen, buurtsportcoaches of personal trainers), informeel georganiseerd aanbod (bijvoorbeeld door [hard]loop-, beweeg-, zwem- of kaartgroepen), openbaar sport-/beweegaanbod (bijvoorbeeld evenementen) en individueel sporten/bewegen (bijvoorbeeld zelfstandig work-outs doen, [hard]lopen, zwemmen en suppen).
2. Speel- en recreatiemogelijkheden, zodat spelen (bijvoorbeeld in de speeltuin) en recreëren (bijvoorbeeld op het terras, in het gras en op het strand bij het natuurzwembad) in de Sportzone gecombineerd kunnen worden met sport en bewegen (bijvoorbeeld zwemmen, [hard]lopen, volleyballen, tafeltennissen en work-outs in de beweegtuin).
3. Evenementen ter activatie van het gebruik van de Sportzone, door het jaar heen geprogrammeerd, zodat mensen worden gestimuleerd om in beweging te komen en te blijven. Denk hierbij aan sportfestivals waar verschillende sportaanbieders hun activiteiten aanbieden/laten zien, open toernooien, activiteitenochtenden/-middagen en rollerdisco’s ter activatie van het skatepark.
4. Samenwerkingsverbanden tussen (sport)professionals en vrijwilligers, voor een optimale en veilige benutting van de Sportzone. Denk hierbij aan samenwerking ten behoeve van de organisatie en programmering van evenementen en ander (openbaar toegankelijk) sport- en beweegaanbod, bewaken van sociale veiligheid en onderhoud van voorzieningen.
5. Een borging van de (sociale) veiligheid door sociale controle, te realiseren met vrijwilligers, professionele inzet van beveiligers en/of camera’s in de Sportzone. De sociale veiligheid kan ook geborgd worden met een goede (verkeers)infrastructurele inrichting met veel verlichting en regelmatig onderhoud van de voorzieningen.

Conclusie

Sportzones zijn in de gemeente Lingewaard een effectieve manier gebleken om de openbare ruimte beweegvriendelijk in te richten. Uit het evaluatieonderzoek blijkt dat sportieve hardwarematige bestanddelen handvatten bieden om de sportvoorzieningen te optimaliseren en software- en orgware-matige bestanddelen waardevol zijn om het gebruik van de openbare ruimte in Sportzones te stimuleren en de sport- en beweegparticipatie te verhogen. Verkeersinfrastructurele hardware draagt bij aan zowel de objectieve als ervaren verkeersveiligheid. Deze inzichten bij elkaar opgeteld hebben geleidt tot ‘de ideale Sportzone’, die andere gemeenten kan inspireren om zelf met Sportzones aan de slag te gaan.

Literatuurselectie
BVO-model
Eerste sportzones van Nederland
Website van het Transferpunt Sport
van Petegem, J.w.h., Wijlhuizen, G.J., Nabavi Niaki, M.A. (2019). Snelheidsgegevens, verkeersveiligheid en infrastructuur: Verkennend onderzoek naar NDW-snelheidsdata als indicator voor verkeersveiligheid. SWOV. https://swov.nl/nl/publicatie/snelheidsgegevens-verkeersveiligheid-en-infrastructuur
Interactieve plattegrond over Sportzones

Sanne Cobussen (sanne.cobussen@han.nl) en Jasper van Houten (jasper.vanhouten@han.nl) zijn beide werkzaam als docent-onderzoeker bij Hogeschool van Arnhem en Nijmegen Academie Sport en Bewegen. Daarnaast zijn ze beide senior adviseur bij het Transferpunt Sport. Jesper Pustjens is student Sportkunde aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen Academie Sport en Bewegen en is junior bij het Transferpunt Sport.